هنر و معماری بیزانس

زمانی که در سال 330 م. شهر قسطنطنیه که قبلاً توسط یونانی ها ساخته شده بود توسط کنستانتین بازسازی شد و به عنوان پایتخت مورد استفاده قرار گرفت به تدریج افول نیمه غربی امپراطوری روم آغاز گردید. هنوز صد سال از این انتقال نگدشته بود که امپراطوری عظیم روم به دو قسمت غربی و شرقی تقسیم شد. روم غربی در معرض تاخت و تاز اقوامی نظیر سلتی، ژرمنی، اسلاو و... قرار گرفت و در قرن ششم میلادی امپراطوری روم غربی کاملاًًً از هم فرو پاشید. بر عکس روم شرقی رو به پیشرفت گذارد و تا قرنها به حیات بالنده خود ادامه داد. از طرفی این جدایی جغرافیایی، مسیحیت را نیز به دو قسمت ارتدوکس یا شرقی و کاتولیک یا غربی تقسیم نمود.
از آنجا که گذر از هنر صدر مسیحیت به بیزانس به صورتی مشخص صورت نگرفته است، به منظور آگاهی یافتن از آن باید مسیر تاریخی این تغییر مورد بررسی قرار گیرد. این موضوع بررسی آثار را کمی دشوار می کند. مثلاً در دو لوحه کنده کاری شده که از این عصر به دست آمده و توسط حکاکان بیزانسی نقش شده، یکی سنت های یونانی، رومی مشخص و دومی ماهیت موضوع مورد توجه قرار گرفته است.
شیوه بیزانس در واقع از آمیزش آخرین مرحله تحول هنر یونان با هنر مشرق زمین زاده شده است.

مراحل هنر بیزانسی به شرح زیر است:
اولین دوران طلایی: 527 تا 656 م.
دومین دوران طلایی: 880 تا 1204 م.
سومین دوران طلایی: 1260 تا 1453 م.
هنر بیزانس روسی: 1453 تا 1917 م.

موزائیک سازی و نقاشی دیواری

عمده ترین هنر تزئینات الحاقی معماری در حکومت امپراطوری بیزانس موزائیک سازی است. این موزائیکها که از کنار هم چیدن سنگهای رنگین درست می شده اند عمدتاً شامل موضوعات و مراسم مذهبی می باشد. از نمونه های بارز هنر موزائیک سازی در راونا موزائیکهای آرامگاه گالاپلاکیدیا (425 - 450.م) است. پوسته آجری ساده و تزئین شده این آرامگاه، یکی از غنی ترین مجموعه های موزائیکی متعلق به هنر مسیحیت آغازین است. تمامی قسمتهای داخلی بنا با موزائیک پوشیده است. بهترین نمونه این موزائیکها نیم دایره سر در ورودی بنا است که مسیح در هبیت چوپان نیکوکار تصویر شده است. در این تصویر مسیح هاله ای برگرد سر و ردائی ارغوانی به تن دارد. در این تصویر طبیعت سازی با ایجاد پرسپکتیو و سایه روشن به چشم می خورد (تصویر 1).
از نمونه های دیگر هنر دوران طلایی اول موزائیک های کلیسای «سان ویتاله» در شهر راونا است. تابلوی امپراطور ژوستی نین و همراهان و تابلوی ملکه تئودورای و همراهان از نمونه ی این موزائیک هاست.
ترتیب قرار گرفتن پیکره ها به دو مطلب اشاره دارد:
1- نشان دهنده مرتبه و مقام شخصیت ها است.
2- شباهت سازی تنها در چهره ی بزرگان مورد توجه بوده است. در این موزائیک ها اندام کشیده و بلند با حالتی خشک و رسمی ترسیم شده اند. هاله دور سر نشان از تقدس آنها و تداعی کننده مسیح و مریم است (تصاویر 2 و 3).
در فاصله دوران طلایی اول و دوم گروهی به نام شمایل شکنان که متشکل از یهودیان ارتدوکس و مسیحیان معتقد به ذات بودند علیه تصویر و نقاشی دست به شورش می زنند. فرمانده این حرکت که در تاریخ به جنبش شمایل شکنی معروف شد، امپراطور «لئوی سوم» بود و در سال 726.م آغاز می شود. غائله شمایل شکنان به مدت صد سال به طول انجامید، شمایل شکنان به رهبری امپراطورلئوی سوم امپراطوری را به دو گروه متخاصم تقسیم کردند. شمایل شکنان در ایالت شرقی خواستار تغییر لفظی نص کتاب مقدس بودند که با صراحت حک تمثال آدمی را مترادف با بت پرستی قلمداد می کرد و خواستند تصاویر را به اشکال و رموز انتزاعی و نقوش گیاهان و حیوانات محدود سازند.
دسته دیگر یا شمایل پرستان در ایالت غربی و به سرپرستی گروهی از رهبانان گردهم آمده و به روش خود ادامه دادند.
به هر حال غائله شمایل شکنی نتوانست و آفریده شدن شمایل های مذهبی تأثیر گذار باشد هر چند که تا حدودی آن را برای مدتی متوقف نمود. بعد از پیروزی شمایل پرستان در 843 سبکی با تلفیق هنر هلنی و شیوه ی انتزاعی بیزانسی به وجود آمد که از نمونه های آن تصویر «داود در حال سرائیدن مزامیر» را می توان نام برد. این تصویر نمونه ی بارز ظهور مجدد اساطیر و طبیعت سازی هلنی و بازگشت به دوران کلاسیک است (تصویر 4).
در دوران طلایی دوم موزائیک سازی اهمیت بیشتری می یابد و برای تأکید بر ماهیت غیر جسمانی، پیکره ها کشیده تر شده اند. نمونه خوب این موزائیکها در کلیسای دافنی مربوط به سده یازدهم است که در این تصاویر هیچگونه تلاشی برای طبیعت سازی انجام نشده ست و حالتهای عاطفی چهره ها و اندام باریک و حرکت آن، القا کننده رنج درونی است. موزائیک های این دوره در کلیساهای «هوسیوس لوکاس»، «دافنی» (تصویر 5)، «پاریس پسالتر» موجود است.
در دوران طلایی سوم بیشتر به حرکت های اغراق آمیز بدن تأکید می شود و نقاشی دیواری نیز در کنار موزائیک سازی رشد پیدا می کند (تصویر 6).
علت رشد نقاشی دیواری ضعیف شدن بنیه ی مالی امپراطوری بیزانس است، چرا که انجام کارهای موزائیک متضمن صرف هزینه های زیادی می شده است.

مجسمه سازی (مانیو منتال)

پیکره تراشی یادبودی از قرن پنجم میلادی رو به زوال می رود و به جای آن پیکره سازی در مقیاس کوچک و از آن پس حکاکی و برجسته کاری روی چوب و عاج رواج می یابد. به طوری که تا مدت ها به حیات خود ادامه می دهد. این نقش برجسته ها بسیار ظریف بوده و ریزه کاری ها در آن دقیقاً رعایت شده است و دارای تنوع شدید موضوع است (تصویر 7).

معماری بیزانس

ساخت بناهای مذهبی در زمان بیزانس نیز ادامه می یابد و از مهمترین این کلیساها می توان بدین ترتیب نام برد:
1- آرامگاه «گالا پالاکیدیا»: (450 - 425.م) نام زنی است که مدتی زماندار راوانا بوده است. ساختمان صلیب گونه است با بازوهای کوتاه، بیرون ساده و درون با موزائیک های زیبا ترئین شده است. (تصویر 8) نیم دایره بالای در ورودی با موزائیک «مسیح در هیبت چوپان نیکوکار» تزئین شده است.
2- کلیسای «سانتا آپولیناره نوو»: (549 - 533.م) این کلیسا در شهر کلاسه، راونا واقع شده است و به دستور تئودوریک جهت هدیه به عیسی مسیح ساخته می شود. در سده نهم، بقایای جسد قدیس آپولینارس را به کلیسا انتقال دادند و از آن زمان به آپولیناره معروف گردید. نکته جالب توجه تغییر در شیوه موزائیکهای این کلیسا با آرمگاه گالاپلاکیدیا است که هیچگونه کوششی برای طبیعت سازی و باز آفرینی دنیای مادی در آن نشده است. و بدین ترتیب هنر بیزانسی به سمت استفاده از نمادهای ساده برای انتقال مفاهیم پیچیده به پیش می رود (تصویر 9).
3- کلیسای سن ویتاله در شهر راونا: شهر راونا سال ها پایتخت امپراطوران روم غربی بود اما در سال 539 توسط یکی از سرداران بیزانسی تصرف و به مانند دژی مستحکم برای امپراطوری بیزانس در مقابله با هجوم غربیها گردید و پس از اتحاد این شهر با بیزانس یکی از شهرهای مهم بیزانس شد. «ژوستی نین» یکی از حاکمان راونا بناهای زیادی را بنیان گذاری نمود که مهمترین آن سان ویتاله است. با قاعده هشت ضلعی و دارای گنبدی در هسته مرکزی بنا. این بنا را می توان در ادامه سبک صدر مسیحیت نام برد که بیرون ساده و درون آن پر از تزئینات است (تصویر 10).
4- ایاصوفیه: مهمترین بنای فرماندهی ژوستینین که بنام «سانتا صوفیا» یا حکمت مقدس نامیده می شود و در قسطنطنیه قرار دارد که پس از عثمانی ها تبدیل به مسجد شد، و چهار مناره به آن اضافه گردید. معماری منحصر به فرد این بنا هم دارای محور طولی و باسیلیکائی است و هم در قسمت صحن چهارگوش است و گنبدی عظیم روی آن قرار دارد و در اطراف این گنبد 2 نیم گنبد ساخته شده است. از نکات قابل توجه تعداد پنجره ها در قسمت زیر گنبد، ساخت گنبد بر روی چهار طاسچه (ساختمان طاسچه ای با منتقل کردن سنگینی بنا به جرزها و جلوگیری از وارد شدن آن به خود دیوار ساختن فضای رفیع و گشاده ای چون فضای درونی ایاصوفیه را میسر می گرداند.) و نور زیاد است (تصویر 11).
5- کلیساهای دیرهوسیوس لوکاس: شامل دو کلیسای به هم چسبیده در هوسیوس لوکاس یونان هستند، بنامهای کاتولیکون (1020.م) و کئوتوکوس (1040.م) که هر دو در دومین دوران طلائی ساخته می شوند. کلیساهای این دوره محقر و زاهدانه است و مقطع به شکل صلیب یونانی است؛ یعنی صلیبی که بازوهای آن به یک اندازه اند و در یک مربع محدود می شوند و روی مربع گنبد قرار دارد. کلیساهای هوسیوس لوکاس دو ویژگی هنر بیزانس را در خود دارد. الف) تمایل به تزئین بخش های خارجی بنا ب) علاقه به ایجاد تناسبات کشیده عمودی (تصویر 12).
6- سن مارکو: (1063.م آغاز ساخت) در شهر ونیز، و مربوط به دوران دوم طلائی است. نقشه آن براساس صلیب یونانی با گنبد مرکزی و در انتهای بازوها نیز دارای گنبد است. در دوره های رومانسک و گوتیک تغییراتی در این کلیسا داده می شود ولی اصل کلیسا مربوط به دوران بیزانس است (تصویر 13).

هنر بیزانس روسی

با سقوط قسطنطنیه در 1453 م. مرکز تمدن ارتدوکس از آنجا به مشرق یعنی مسکو (
روم سوم) انتقال یافت. روسیه در قرن سوم میلادی به مسیحیت ارتدوکس گرویده بود و بعد از انتقال پایتخت به مسکو مرکز فرهنگی گردید و هنرمندان را به سوی خود جذب نمود. در اوایل قرن پانزدهم مجدداً دوران مصیبت باری در روسیه آغاز می شود در این زمان تاتارها در سرتاسر این سرزمین مشغول غارت شدند. در قرن شانزدهم ایوان مخوف (تزار روس یا ایوان چهارم) بر تاتارها پیروز شد. این پیروزی ضمن ایجاد وحدت در روسیه زمینه ی ظهور سبک های جدید هنری را فراهم ساخت.
از نقاشان و شمایل سازان به نام روسیه در عصر بیزانس «آندره روبلوف» و معروفترین اثر نقاشی اش «سه فرشته عهد عتیق» می باشد که برای کلیسای تثلیث در 1411 کشیده شده است. آن چیزی که روبلوف را از دیگر نقاشان بیزانسی متمایز می کند رنگ آمیزی اوست. آثار او با رنگ های روشنتر و متنوع تر و اصولاً متفاوت با هر یک از آثار بیزانسی به وجود آمده است (تصویر 14).
از آثار برجسته معماری این دوره کلیسای «سن بازیل» در مسکو می باشد. این بنا به دستور ایوان چهارم، به منظور هدیه به سن بازیل و بین سالهای (1560 - 1554 م) ساخته شده است (تصویر 15).
منبع مقاله :
حسینی، سید رضا، (1348)، هنر و معماری ایران و جهان، تهران: مارلیک، چاپ دوم، (1388)